Dossier Octavio Paz / Marzo - abril 2014

Los elementos que Odysseas Elytis y Octavio Paz tienen en común son muchos y significativos. Poetas contemporáneos y coetáneos (el mexicano era tres años más joven que el griego y moriría dos años después de éste), se iniciaron desde muy pronto en el movimiento surrealista; se enfrentaron al problema de la identidad de sus países y dieron expresión con su obra a demandas colectivas, comunes y nacionales; algunos puntos de vista de la modernidad occidental les produjeron fascinación, pero no dejaron nunca de verla desde una distancia crítica. Por último, los dos también se negaron firmemente a identificarse con cualquier ortodoxia ideológica, perseverando en una posición de libertad, incluso de corte anarquista. Ambos obtuvieron el Premio Nobel de literatura (Elytis en 1979, Paz en 1990).

Pero también en los entresijos de la práctica poética, el objeto de la austeridad extrema de la forma que condujo a Elytis a obras complejas como Dignum est, Monograma, María Nefeli, tiene su correlato en los grandes poemas de Paz, que fueron escritos, más o menos, durante el mismo período: Piedra de Sol¹(1957), Blanco (1967), Pasado en claro (1974).

Y sólo estos títulos del mexicano bastarían, en mi opinión, para evidenciar sus afinidades electivas con el mundo poético de Elytis. Y viceversa: términos importantes de la poética de éste, por ejemplo «transgresión», «medición geométrica», «metafísica solar», podrían valer perfectamente para la descripción de la poética de Octavio Paz. Y la certidumbre de Elytis sobre «la posibilidad de que la experiencia moderna se traslade a su período clásico, no con su regreso a las limitaciones de los antiguos, sino con la creación de nuevas limitaciones que el mismo poeta establece para superarlas y para lograr, una vez más, una estructura firme» encuentra, de manera exacta, su brillante acoplamiento en la obra de Paz, desde finales de la década de los cincuenta en adelante.

Κώστας Κουτσουρέλης
"Οδυσσέας Ελύτης - Οκτάβιο Πας παράλληλοι"

Τα κοινά στοιχεία του Οδυσσέα Ελύτη με τον Οκτάβιο Πας είναι και πολλά και έκτυπα. Ποιητές συγκαιρινοί και συνηλικιώτες (ο Μεξικανός ήταν τρία χρόνια νεώτερος του Έλληνα και θα πεθάνει δύο χρόνια μετά απ' αυτόν), μυήθηκαν από νωρίς στο υπερρεαλιστικό κίνημα, αντιμετρήθηκαν με το πρόβλημα της ταυτότητας του τόπου τους και προσέδωσαν έκφραση με το έργο τους σε συλλογικά, κοινωνικά και εθνικά αιτήματα, γοητεύθηκαν από όψεις της δυτικής νεωτερικότητας, αλλά και δεν έπαψαν ποτέ να τη βλέπουν από κριτική απόσταση. Τέλος, και οι δύο αρνήθηκαν σταθερά να ταυτιστούν με την όποια ιδεολογική ορθοδοξία, εμμένοντας σε μια στάση ελευθεριακή, κάποτε και αναρχίζουσα. Τιμήθηκαν αμφότεροι με το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας (Ελύτης, 1979 - Πας, 1990).

Αλλά και στα καθέκαστα της ποιητικής πράξης, το ζητούμενο της άκρας αυστηρότητας της μορφής που οδήγησε τον Ελύτη σε έργα συνθετικά όπως το Άξιον εστί, το Μονόγραμμα, η Μαρία Νεφέλη, έχει το αντίστοιχό του στα μεγάλα ποιήματα του Πας που γράφονται την ίδια πάνω κάτω περίοδο: στην Ηλιόπετρα (1957), στο Λευκό (Blanco, 1967), στο Πέρασμα στη διαύγεια (Pasadoenclaro, 1974).

Και μόνο οι τίτλοι αυτοί του Μεξικανού θα αρκούσαν νομίζω για να καταδηλώσουν τις εκλεκτικές του συγγένειες με τον ποιητικό κόσμο του Ελύτη. Και αντιστρόφως: όροι σημαντικοί της ποιητικής του τελευταίου, λ.χ. η "υπέρβαση", η "γεωμέτρηση", η "ηλιακή μεταφυσική",θα μπορούσαν κάλλιστα να χρησιμεύσουν και για την περιγραφή της ποιητικής του Οκτάβιο Πας. Η πεποίθηση δε του Ελύτη ότι “είναι δυνατόν η μοντέρνα εμπειρία να περάσει στην κλασική της περίοδο, όχι με την επιστροφή της στους περιορισμούς των παλαιών, αλλά με τη δημιουργία νέων περιορισμών, που θέτει ο ίδιος ο ποιητής για να τους υπερνικήσει και να επιτύχει έτσι, ακόμη μια φορά, ένα στερεό οικοδόμημα” βρίσκει την λαμπρή της εφαρμογή ακριβώς στο έργο του Πας από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και εντεύθεν.